Հայ-իրանական սահմանին կրկին անորոշություն է առաջացել, քանի որ Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև շարունակվող հակամարտությունը վտանգում է վերաճել ավելի լայն աշխարհաքաղաքական դիմակայության: Այն, ինչ մի ժամանակ տեղայնացված հետպատերազմյան վեճ էր տարածքի և ինքնիշխանության շուրջ, այժմ խճճվել է տարածաշրջանային շահերի և ռազմավարական մանևրների ցանցում: Տարածաշրջանում խաղաղությունը գնալով ավելի հաճախ որոշվում ոչ թե տեղացիների կարիքներով, այլ հեռավոր մայրաքաղաքների հաշվարկներով: Ամեն դեպքում, արտաքին միջամտությունը դանդաղեցրել է առաջընթացը. 2020 թվականի պատերազմից անցել է գրեթե հինգ տարի: Եթե նպատակը խաղաղությունն է, ապա տարածաշրջանին անհրաժեշտ է ներառական դիվանագիտություն, այլ ոչ թե ընտրողական դիվանագիտություն, և, անշուշտ, ոչ նոր աշխարհաքաղաքական խզման գծեր, գրում է Common Space-ը:
Իսրայելի կողմից իրականացված զանգվածային ռմբակոծություններից հետո, Իրանի միջուկային օբյեկտների վրա ԱՄՆ վերջին հարվածները հստակ հիշեցում են, որ Հարավային Կովկասը երբեք հեռու չէ լարվածությունից։ Հայաստանի համար սա պետք է մտահոգության առիթ լինի՝ ոչ թե Իրանի հյուսիսում ապրող էթնիկ ադրբեջանցիների, այլ տարածաշրջանում նրա կիսամեկուսացված դիրքի պատճառով։ Մինչ Վրաստանը մնում է արտաքին աշխարհի հետ նրա հիմնական միջանցքը, Իրանը նրա միակ այլընտրանքն է։ Կրոնական տարբերություններին չնայած, հիմնականում քրիստոնյա Հայաստանի և շիական Իրանի միջև հարաբերությունները եղել են ջերմ։ Սա հատկապես կարևոր է, հաշվի առնելով, որ այսօր որոշ սփյուռքի ակտիվիստներ օգտագործում են պառակտիչ կրոնական պատմություններ՝ ադրբեջանցի հակառակորդների հետ անվերջ քարոզչական պատերազմում։
Սակայն Միջազգային հանրապետական ինստիտուտի (IRI) տվյալները այլ պատկեր են ցույց տալիս։ Հունիսին Հայաստանում անցկացված հարցման արդյունքում հարցվածները Իրանը անվանել են երկրի գլխավոր քաղաքական և անվտանգության գործընկեր։ Ֆրանսիան զբաղեցրել է երկրորդ տեղը, իսկ Ռուսաստանը՝ երրորդը, ընդ որում՝ հարցվածների զգալի մասը Մոսկվային որպես սպառնալիք է նշել։ Եվրամիությունն ու Չինաստանը գրեթե հավասարապես դասվել են ցուցակի ներքևում, չնայած Հնդկաստանը ավելի բարձր տեղ է զբաղեցրել, ինչը զարմանալի չէ, հաշվի առնելով Իրանի միջոցով առևտրի, այդ թվում՝ զենքի վաճառքի աճը։
ԱՄՆ-ի կողմից Հայաստանի հարավային սահմանը վարձակալության տրամադրելու առաջարկի մասին հաղորդագրությունները յուղ են լցնում արդեն իսկ անկայուն իրավիճակի մեջ։ Ամերիկացի նախկին դիվանագետ և ԵԱՀԿ Մինսկի խմբի համանախագահ Մեթյու Բրայզան պնդում է, որ նախաձեռնությունն ավելի շատ առևտրային, քան աշխարհաքաղաքական բնույթ ունի և արտացոլում է Թրամփի հակումը գործարքային մոտեցման նկատմամբ, սակայն այլ փորձագետներ կասկածամիտ են։ Իրանն արդեն իսկ արտահայտել է իր կտրուկ դեմ դիրքորոշումը՝ վերահաստատելով իր նախազգուշացումը Հայաստանի հետ սահմանին աշխարհաքաղաքական իրավիճակը փոխելու դեմ։ Արաքս գետի երկայնքով 43 կիլոմետրանոց հատվածը դեռևս պարեկվում է Ռուսաստանի ԱԴԾ սահմանապահների կողմից, որոնք այնտեղ են 1992 թվականից։ Միայն այս տարի նրանք հեռացվեցին անցակետից։
Կարևոր է հիշել, որ 2020 թվականի նոյեմբերի եռակողմ հրադադարը, որը վերջ դրեց վերջին պատերազմին, ներառում էր նաև ԱԴԾ-ի մասկանցությունը, հավանաբար այն պատճառով, որ Մոսկվան միջնորդ էր, իսկ սահմանապահները արդեն այնտեղ էին։ Նրանք, ի վերջո, կհեռանան, և պետք է հեռանան, եթե Հայաստանը ցանկանում է իսկապես անկախ լինել։ Սակայն նրանց փոխարինումը ենթադրյալ ամերիկյան անվտանգության երաշխավորով շատերի համար թվում է ռիսկային քայլ՝ քիչ իրական երաշխիքներով։
Չնայած իշխող «Քաղաքացիական պայմանագիր» կուսակցության ավագ օրենսդիրը հետագայում հայտարարեց, որ Երևանը մերժել է ամերիկյան առաջարկը, նախաձեռնության սկզբնական կողմնակիցները նույնպես մեղմացրին իրենց հռետորաբանությունը՝ այժմ այն անվանելով պարզապես «գաղափար»։ Երևանում դիտորդների մեծ մասը սկզբում կասկածանքով էր մոտենում գաղափարին։ Մինչդեռ ընդդիմությունը դա համարում է ևս մեկ նշան, որ Փաշինյանն արդեն զիջումների է գնացել այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքի» հարցում, ինչպես այն հայտնի է Ադրբեջանում և Թուրքիայում։ Այս երթուղին այժմ Արևմուտքի կողմից դիտվում է որպես լրացուցիչ երթուղի, որը Եվրոպան կապում է Կենտրոնական Ասիայի հետ Հայաստանի միջոցով՝ շրջանցելով Վրաստանը, Ռուսաստանը և հնարավոր է՝ Իրանն ու Չինաստանը։ Դա ներառում է նաև Եվրամիությունը, չնայած ինչպես Երևանը, այն նույնպես դիտարկում է հյուսիսում հնարավոր երթուղիները, այդ թվում՝ Շիրակ-Կարս հին երկաթուղին, որը կպահանջի հայ-թուրքական սահմանի բացում։
Անվտանգության հետ կապված մտահոգություններին ավելացավ նաև անհայտ իսպանական լրատվամիջոցում հրապարակված կասկածելի հաղորդագրությունը, որը պնդում էր, որ Միացյալ Նահանգները մտադիր է օգտագործել Հայաստանի հարավային սահմանն Իրանի դեմ ռազմական և հետախուզական գործողությունների համար: Հայաստանի կառավարությունը կտրականապես հերքել է մեղադրանքները: Որոշ տեղական լրատվամիջոցներ հոդվածի ծագումը կապել են կասկածելի ռուսական ապատեղեկատվական ցանցերի հետ: Անկախ աղբյուրից, պատմությունն ընդգծում ր, թե որքան հեշտությամբ կարող են տարածաշրջանային անկայունություն հրահրվել նույնիսկ ամենակասկածելի ապատեղեկատվության, լուրերի և մանիպուլյացիաների փորձերից:
Այս ամենը որևէ կերպ չի նպաստում Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև վստահության ամրապնդմանը։ Ընդհակառակը, այն բարդացնում է արդեն իսկ փխրուն բանակցային գործընթացը։ Ամերիկյան ենթադրյալ ծրագրի վերաբերյալ պարզության բացակայությունը, թե արդյոք այն գոյություն է ունեցել որևէ կոնկրետ ձևով, միայն ընդգծում է իրավիճակի խոցելիությունը։ Այն բավականին դժվար է առանց երկիմաստ ազդանշանների և թափանցիկության բացակայության լրացուցիչ բարդությունների։ Հենց այս միջավայրում են դրսից եկող թշնամական տեղեկատվական արշավները առավել արդյունավետ գործում։
Հետաքրքիր է, որ վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը նախկինում արտահայտվել է ներառական մոտեցման կողմ: 2001 թվականին նա «Հայկական ժամանակ» թերթում գրել է, որ հարավում նման տարանցիկ երթուղին կարող է օգտակար լինել Հայաստանի համար, եթե այն ծառայի բոլոր տարածաշրջանային և համաշխարհային խաղացողների շահերին և մնա հայկական վերահսկողության տակ: Սակայն, 2022 թվականից ի վեր, Ռուսաստանի կողմից Ուկրաինա հետագա ներխուժումից հետո, այս տրամաբանությունը դարձել է քաղաքականապես զգայուն: 2023 թվականից ի վեր տարածաշրջանում տրանսպորտային կապերի ապաշրջափակման եռակողմ հայ-ադրբեջանա-ռուսական խմբի աշխատանքը նույնպես կանգ է առել:
Այնուամենայնիվ, առաջընթացի հույս մնում է։ Աբու Դաբիում վերջերս կայացած Հայաստանի և Ադրբեջանի ղեկավարների գագաթնաժողովում երկու կողմերը համաձայնեցին ստեղծել նոր երկկողմ հանձնաժողովներ։ Հնարավոր է՝ հենց այդտեղից էլ պետք է սկսել՝ ենթակառուցվածքների, ինքնիշխանության և անվտանգության վերաբերյալ անկեղծ և անմիջական երկխոսությունից՝ առանց արտաքին օրակարգերի պարտադրման։ Տարածաշրջանային խորհրդակցություններ նույնպես անհրաժեշտ են՝ ոչ միայն այսօրվա, այլև հատկապես ապագայի համար։
Սակայն, այս պահին տարածաշրջանին ամենաշատն անհրաժեշտ են ոչ թե աշխարհաքաղաքական արկածներ, նույնիսկ եթե միջազգային ֆինանսավորումը կարող է կարևոր լինել, այլ պարզություն, վստահություն և կոնսենսուս։